Мазмұны

11.1 Жалпы мәліметтер

сілтілі металдар мен аммоний тұздарымен қосарланған немесе комплексті тұздар, сондай-ақ екі валентті элементтердің бірқатарымен тұздар түзуге бейім.
Лантаноидтар көптеген органикалық заттармен комплексті қосылыстар түзеді. Олардың ішінде лимон қышқылымен және бірқатар аминополиацетат қышқылымен, нитрилотриацетпен (НТА), ЭДТА және басқа комплексондармен түзілетін комплексті қосылыстары маңызды.
Органикалық қышқылдармен комплексті қосылыстардың тұрақтылығы көп жағдайда лантаннан лютецийге дейінгі қатарда ұлғаяды. Бұл лантаноидтарды бөлудің кейбір әдістерінде қолданылады.

Сирек жер металдардың негізгі қолдану аясы
Ерекше қасиеттеріне байланысты сирек жер элементтері (металдар, қорытпалар және химиялық қосылыстар түрінде) заманауи технологиялық процестер мен өндірістерде: түсті металлургия, шыны және керамика өндірісі, атомдық, электр жарығы, аккумуляторлар мен полировка жасайтын ұнтақтар дайындауда, дизель жанар жағар майының қоспасында, автомобильден шыгатын газдардың каталитикалық нейтрализаторларында, тұрақты магниттерде, жасанды кристалдар өсіруде, мобильді телефондарда, теледидар және лазерлік технологияда, қайта зарядталатын батареяларда, химия өнеркәсібі, медицина, ауыл шаруашылығында кеңінен қолданыс тапқан. Лантаноидтардың, олардың қорытпалары мен қосылыстарының қасиеттері зерттелген сайын оларды қолдану мүмкіндіктері кеңейе түсуде. Сирек жер металдар заманауи әскери технологияларда түнде көру приборларында, жоғары дәлдіктегі қару жарақтарда, GPS жабдықтарында негізгі элемент болып табылады.
Қара және түсті металлургия. Сирек жер металдар қоспалары болат, шойын және түсті метал қорытпаларын өндіруде қолданылады. Бұл бағытта негізінен ферроцерий және құрамында церий немесе церий мен лантан басым лантаноидтар (мишметалл) қорытпасы қолданылады.
Сирек жер металдардың қоспалары тот баспайтын, тез кесетін, ыстыққа төзімді болаттардың, электротехникалық мақсаттарға арналған кремнийлі болаттардың сапасын арттырады.
Шойынның сапасын (құю сапасының жақсаруы, ыстық икемділігі, тотығуға төзімділігі мен беріктігі) жақсарту үшін сирек жер металдарының қоспалары да қолданылады.
Құрамында церий тобы металдары көп темір қорытпалары (сирек кездесетін металдардың 70 – 75% және Fe-дің 25 – 30%- ы) – пирофорлы және тұтандырғыштардың шақпақ тасын, пиротехникалық композициялар дайындау үшін кеңінен қолданылады. Осы мақсатта мишметалл немесе оның қалайы және магниймен қорытпасы қолданылады.
Алюминий мен магнийдің әр түрлі қорытпаларына сирек жер металдардың қоспаларын қосқанда олардың жоғары температураларда беріктігі артады. Бұл типтегі магний қорытпаларының құрамында 0,5-тен 4%-ға дейін Zn, 0,6 - 0,7% Zr және 1,25 - 2,75% СЖМ қоспалары болады.
Шыны және керамика өндірісі. Шыны өнеркәсібі СЖЭ-ді тұтынушыларының ірі саласы болып табылады. Мысалы, шыны үрлеу және дәнекерлеу операцияларына қорғаныш көзілдіріктерін дайындау үшін 2-4% Ce2O3 қоспасы бар шыны қолданылады. Мұндай шыны ультракүлгін сәулелерді өткізбейді. Құрамында церий бар шыны радиоактивті сәуленің әсеріне тұрақты, және дақтанбайды.
Кейбір лантаноидтардың оксидтері оптикалық шыны өндірісінде, сондай-ақ шыны мен оның түсін түссіздендіру үшін қолданылады.
Лантаноидтардың оксидтері оптикалық өнеркәсіпте әйнекті жылтыратуға арналған абразив ретінде кеңінен қолданыс тапқан. Осы мақсатта ("полирит" деп аталатын) церий диоксиді ұнтақтары қолданылады.
Керамикада ЖСМ оксидтері фарфорды, глазурь мен эмальды бояу және оларға күңгірттік беру үшін қолданылады.
Атомдық техника. Атомдық техника үшін гадолиний, самарий, европий сияқты жылу нейтрондарын ұстау қимасы жоғары  лантаноидтар үлкен қызығушылық тудырады (4.3-кестені қараңыз). Бұл металдардың оксидтері ядролық реакторлар мен атом қозғалтқыштарында қолданылатын реттеуші өзектер мен керамикалық қорғаныс жабындардың құрамына кіреді. Еуропий осы мақсаттар үшін ең қолайлы, өйткені оның нейтрондарды сіңіретін бес изотопы бар.
Магниттік қорытпалар мен материалдар. YCo5 және SmCo5 сияқты кейбір СЖМ интерметаллидтері магнит өрісінің ең жоғары беріктігі кезінде индукция өнімінің мәні жоғары магниттік материалдар болып табылады. Бұл мән SmCо5 үшін 40290 Tл * A/m (5,1 мнл. Гс * Э) тең.
Самарий - кобальтті магниттер басқа да көп таралған (Fe - Ni - Co - Al қорытпалары, барий мен стронций ферриттері және т.б.) магнитті материалдардан қасиеттері бойынша асып түседі, мысалы магнитті энергиясы бойынша 2 – 4 есе және коэрцивтік күш дәрежесінде 5 – 10 есе артық.
Сирек жер металдар мен темір қосылыстары 3Ln2O3×5Fe2O3 (көбінесе иттрийлі темір) ферромагниттік қасиеттерге ие және бір мезгілде жартылай өткізгіштер мен диэлектрліктік көрсете алады. Оларды жоғары жиілікті технологияда, әсіресе микротолқынды таратқыштарда және басқа да электрондық құрылғыларда қолданылады.
Лазерлік техника. СЖЭ лазерлердің әр түрлі кластарында (қатты кристалдарда, сұйық кристалдарда т.б.) кеңінен қолданылады. Олар негізі материал немесе белсендіретін заттар ретінде қолданылады. СЖЭ хелатының ерітінділері оптикалық кванттық