Мазмұны

6.1 Жалпы мәліметтер

Теллурды 1782 жылы Венгр химигі Мюллер Фон Рейхенштейн "ақ алтын кені" деп аталатын минералдан ашты. Элементке "Теллур" атауын 1798 жылы Клапрот берген (латын тілінен аударғанда tellus - жер).
Селенді 1817 жылы Швед химиктері Берцелиус пен Ган күкірт қышқылы өндірісіндегі қорғасын камерасында пайда болған тұнбаны зерттеу кезінде анықтаған. Бұл тұнба теллурдың ықтимал көзі ретінде қарастырылғанмен, зерттеулер оның құрамында теллурға химиялық ұқсас "селен" деп аталатын жаңа элемент бар екенін көрсетті (грек тілінен аударғанда «selene» -ай).
Селен мен теллурдың қасиеттерін, қолдану салаларын және алу көздерін ХХ ғасырдың басынан бастап зерттеу күшейді. Бұл жаңа техниканың бірқатар салаларында жартылай өткізгіш материалдарды қолданумен байланысты. Селен мен теллурдың өнеркәсіптік өндірісі 1910 жылдан басталды. КСРО - да мысэлектролитті анодты қождар негізінде селен өндірісі 1928 жылы, ал теллур 1932 жылы ұйымдастырылды. Қазақстанда селен өндірісі мыс өндірісінің жанама өнімдерінен алынады.

Селен мен теллурдың қасиеттері
Селен мен теллур - периодтық жүйеде VI топтың негізгі топшасында орналасқан элементтер. Олардың химиялық және физикалық қасиеттері өте ұқсаса, бұл ns2np4 электрондарымен аяқталатын, электрон қабатының изоқұрылымына байланысты.
Селен мен теллур VIA топшасының элементтерінің бөлігі ретінде бейметалдар (О, S) мен металдар (Р) арасындағы аралық орынды алады. Элементті селен, күкірт сияқты, аллотропияға бейімділігімен ерекшеленеді; ал теллур модификацисы металға ұқсас.
Селеннің атмосфералық қысымда кездесетін бірнеше модификациясы бар. Шыны тәрізді селен балқытылған селенді тез салқындату барысында алынады; сынғыш, қара түсті, тығыздығы 4,28 г/см3, жартылай өткізгіш емес. Аморфты түрі селен қышқылын күкірт газымен тотықсыздандыру арқылы алынады; түсі ашық қызылдан қараға дейін, тығыздығы 4,26 г/см3. Моноклинді селеннің CS2 немесе бензолдағы селен ерітіндісі буланған кезде кристалданатын екі модификация (α және β) бар. Сарғыш-қызыл түсті α-селен (тығыздығы 4,46 г/см3, t балқу - 170 0С) ерітіндіні баяу буландыру, ал қою қызыл β-селен (тығыздығы 4,50 г/см3, t балқу - 180 ℃) тез буландыру арқылы алынады. Гексагональді (γ) селен басқа модификацияларды ұзақ уақыт қыздырғанда алынады; сұр түсті, тығыздығы 4,80 г/см3.
Теллур ақ - күміс түсті, металға тән жылтырлығы бар, α және β модификациялы гексагональді кристалды торлы, α -дан β-ға өту температурасы 354 ℃.
2.12-кесте. Селен мен теллурдың кейбір физикалық қасиеттері (параметрлері, балқу температурасы және т.б. гексагональді модификациялар үшін).

Көрсеткіштер	Селен	Теллур
Атомдық нөмері	34	52
Атомдық массасы	78,96	127,60
Тығыздығы, г/см³	4,80	6,33
Иондану потенциалы, В	9,75	9,01
Кристалдық тор ұяшығының параметрі, нм	0,4354	0,44570
	0,4949	0,59290
Тыйым салынған аймақтың ені, эВ	1,6	0,34
Моос шкаласы бойынша қаттылық	2	2,3
Балқу температурасы, ℃	221	452
Қайнау температурасы, ℃	685	993
Балқу жылуы, кДж/моль	6,103	17,05
Булану жылуы, кДж/моль	95,30	114,53

Элементті селен мен теллур, әсіресе аморфты және ұсақ дисперсті түрлері химиялық белсенді болады. Ауада немесе оттегіде қыздырғанда жанып, диоксидтер түзеді. Фтормен, хлормен және броммен бөлме температурасында немесе сәл қыздырғанда әрекеттесіп SeF6, TeF6, SeCl4, TeCl4, SeBr4, ТеВr4 түзеді. Сутегімен 200 ℃-тан жоғары температурала H2Se және H2Te түзеді. Қыздырғанда көптеген металдармен қосылып, селенидтер мен теллуридтер түзеді. 250 ℃-де селен мен теллур суда және тұз қышқылында тұрақты.
Қыздырылған концентрлі сілтілік ерітінділер селен мен теллурды ерітеді:

3Э + 6KOH ⇄ 2K₂Э + K2Э₃ + 3H₂O

(2.37)

Селен мен теллур күкіртті сілтілермен әрекеттесіп, Na2SSe2 сульфодиселенидін және Na2TeS3 тритиотеллуритін түзеді. Селен натрий сульфитінің ерітіндісінде еріп, Na2SeSO3 тиоселенат түзеді.

Химиялық қосылыстардың қасиеттері
Селен мен теллурға -2, +4, +6 тотығу дәрежесі тән.
Оксидтері. SeO2, ТеО2 диоксидтері және SeO3, ТеО3 үшоксидтері тұрақты; олардың барлығы ангидридтер. Диоксидтер - кристалды заттар. ЅеО2 суда ериді (67% 25 ℃ температурада), ал ТеО2 ерімейді. ЅеО3 - кристалды зат, суда еріп, селен қышқылын H2SeO4 түзеді. Селен үшоксиді ұшқыш қосылыс. ТеО3 тек қыздырылған кезде сілтілердің